Tại sao chúng ta nên học thêm một ngôn ngữ khác?

Hiện nay, có nhiều công cụ dịch thuật hỗ trợ việc hiểu lời bài hát, dịch trang web, và tạo phụ đề tự động khi xem video hoặc phim nước ngoài. Điện thoại thông minh có thể dịch ngay lập tức lời nói sang ngôn ngữ khác. Cùng lúc đó, các chương trình đào tạo ngoại ngữ tại các trường đại học ở New Zealand và Úc đang bị thu hẹp hoặc đóng cửa.

Dù công nghệ có khả năng chuyển ngữ, nó vẫn thiếu một yếu tố quan trọng trong giao tiếp của con người – đó là sắc thái văn hóa ẩn sau ngôn từ. Do đó, mặc dù trí tuệ nhân tạo (AI) có thể góp phần thu hẹp rào cản ngôn ngữ và thúc đẩy giao tiếp nhờ tính tiếp cận cao, chúng ta cần hiểu rõ cả lợi ích lẫn thách thức mà công nghệ này mang lại. Việc phụ thuộc hoàn toàn vào công nghệ dịch thuật cuối cùng sẽ dẫn đến hiểu lầm và làm nghèo nàn trải nghiệm nhân văn.

Sự trỗi dậy của công nghệ dịch thuật

Công nghệ dịch thuật bắt đầu phát triển mạnh mẽ từ những năm 1950–1960 và được thúc đẩy bởi việc thương mại hóa các hệ thống dịch thuật hỗ trợ bằng máy tính vào thập niên 1980. Những tiến bộ gần đây trong lĩnh vực AI tạo sinh (generative AI) đã mang lại những đột phá đáng kể cho công nghệ dịch thuật.

Google Translate kể từ khi ra mắt năm 2006 đã có những thay đổi vượt bậc. Từ một hệ thống dịch thống kê với khả năng giới hạn, công cụ này đã trở thành một “phiên dịch viên di động”.

Dịch thuật bằng AI rất hữu ích trong một số bối cảnh cụ thể, ví dụ như hỗ trợ giáo viên giao tiếp với phụ huynh không nói cùng ngôn ngữ, hoặc khi đi du lịch. Công nghệ dịch thuật thậm chí có thể đóng vai trò trong việc bảo tồn các ngôn ngữ bản địa và thiểu số đang đứng trước nguy cơ biến mất, bằng cách hỗ trợ xây dựng thư viện số chứa ngữ liệu văn học và tài liệu bằng các ngôn ngữ này. Việc tích hợp công nghệ AI vào các thư viện số giúp người dùng dễ dàng truy cập và hiểu nội dung về những ngôn ngữ này hơn.

Tuy nhiên, công nghệ mới này cũng đi kèm với nhiều hạn chế. Năm 2019, nhân viên tại Cơ quan Thực thi Di trú và Hải quan Hoa Kỳ (ICE) đã sử dụng công cụ dịch AI để xử lý đơn xin tị nạn. Công cụ dịch thoại không thể hiểu được giọng địa phương hoặc phương ngữ của người xin tị nạn, khiến người này bị giam giữ suốt sáu tháng mà không thể giao tiếp hiệu quả với bất kỳ ai.

Năm 2021, một tòa án tại Hoa Kỳ kết luận Google Translate không đủ tin cậy để đảm bảo sự đồng thuận hợp pháp. Một cảnh sát đã sử dụng ứng dụng này để hỏi một nghi phạm nói tiếng Tây Ban Nha rằng liệu anh ta có thể khám xét xe hay không. Google Translate đã dùng từ “registrar” (có thể hiểu là “đăng ký” hoặc “xem xét”), trong khi từ “buscar” (có nghĩa là “tìm kiếm”) mới là lựa chọn phù hợp hơn trong ngữ cảnh này.

Lợi ích cho sức khỏe não bộ và hơn thế nữa

Việc học thêm ngôn ngữ không chỉ giúp mở rộng tri thức cá nhân mà còn mang lại nhiều lợi ích về sức khỏe não bộ, kỹ năng xã hội, hiểu biết văn hóa, sự đồng cảm và cơ hội nghề nghiệp.

Phân tích các nghiên cứu từ năm 2012 đến 2019 chỉ ra rằng việc sử dụng nhiều ngôn ngữ có thể cải thiện tính linh hoạt của não bộ, trì hoãn khởi phát của bệnh mất trí nhớ, và nâng cao sức khỏe nhận thức ở giai đoạn sau của cuộc đời. Phân tích này cũng khuyến nghị nên bắt đầu học ngôn ngữ từ sớm.

Năm 2022, Hội đồng Châu Âu nhấn mạnh tầm quan trọng của giáo dục đa ngôn ngữ và liên văn hóa trong việc thúc đẩy văn hóa dân chủ, đồng thời ghi nhận các lợi ích về nhận thức, ngôn ngữ và xã hội. Năm nay, hội đồng đã khởi động chương trình “Giáo dục ngôn ngữ – Trái tim của nền dân chủ” với mục tiêu khẳng định vai trò thiết yếu của việc học ngôn ngữ đối với một xã hội công bằng hơn.

Sự mất mát trong dịch thuật

Tại Aotearoa New Zealand, tiếng Anh được sử dụng rộng rãi. Te reo Māori và Ngôn ngữ Ký hiệu New Zealand cũng được công nhận là ngôn ngữ chính thức. Khoảng 29% dân số New Zealand sinh ra ở nước ngoài. Có hơn 150 ngôn ngữ được sử dụng, trong đó ít nhất 24 ngôn ngữ có trên 10.000 người nói.

Tuy nhiên, sự quan tâm đến việc học ngôn ngữ đang suy giảm. Năm 2021, chỉ có 980 sinh viên toàn thời gian tương đương theo học một ngôn ngữ ngoài tiếng Māori hoặc Ngôn ngữ Ký hiệu New Zealand tại một trong tám trường đại học trong nước, giảm so với con số 1.555 chưa đầy một thập kỷ trước đó. Hệ quả là một số trường đại học đã đóng cửa hoặc công bố kế hoạch đóng cửa các chương trình đào tạo ngôn ngữ.

Mặc dù công nghệ dịch thuật dựa trên AI có thể mang lại nhiều tiện ích, việc chỉ dựa vào công nghệ này để giao tiếp sẽ dẫn đến sự đánh mất những giá trị sâu sắc. Sắc thái tinh tế của ngôn ngữ – và những gì chúng phản ánh về các nền văn hóa – rất khó truyền tải chính xác qua công cụ dịch.

Hơn nữa, những lợi ích của việc song ngữ hoặc đa ngữ – cả ở cấp độ cá nhân và cộng đồng – có nguy cơ bị đánh mất nếu chúng ta không tiếp tục hỗ trợ và phát triển việc học ngôn ngữ thứ hai.