Thế hệ Gen Z trong môi trường công sở: Phá vỡ định kiến từ góc nhìn tâm lý học tổ chức

Gen Z và hệ lụy của việc áp đặt khuôn mẫu lỗi thời

Thế hệ Z (sinh từ 1997–2012) đang trở thành lực lượng lao động trọng yếu, dự kiến chiếm 30% lực lượng lao động toàn cầu vào năm 2025. Tuy nhiên, nhiều nhà quản lý và đồng nghiệp thuộc thế hệ trước vẫn giữ quan điểm hoài nghi về họ, gắn cho họ những nhãn mác như “lười biếng”, “thiếu trung thành”, “nghiện công nghệ” hay “dễ nhảy việc”.

Theo Emily Guy Birken, chuyên gia tâm lý nghiên cứu về hành vi tài chính và môi trường làm việc, những định kiến này phần lớn xuất phát từ việc áp dụng các tiêu chuẩn cũ lên một thế hệ phát triển trong bối cảnh kinh tế – xã hội hoàn toàn khác biệt.

Gen Z trưởng thành giữa:

• Khủng hoảng tài chính 2008 (chứng kiến cha mẹ mất việc, tài sản gia đình sụp đổ).
• Đại dịch COVID-19 (cú sốc kinh tế và xã hội lớn nhất thế kỷ 21).
• Gánh nặng nợ sinh viên và chi phí sinh hoạt tăng vọt.
• Sự bùng nổ của công nghệ, AI và nền kinh tế tự động hóa.

Những yếu tố này đã định hình một thế hệ thực tế, đề cao sự linh hoạt, ít tin vào sự ổn định truyền thống và luôn tìm kiếm ý nghĩa trong công việc.

Gen Z không lười – họ chỉ từ chối làm việc một cách vô nghĩa

Một trong những hiểu lầm lớn nhất là Gen Z thiếu tinh thần làm việc. Thực tế, 75% Gen Z sẵn sàng làm thêm giờ nếu công việc mang lại giá trị cá nhân hoặc tác động xã hội tích cực (Deloitte, 2023).

Phân tích tâm lý:

• Họ không bị thúc đẩy bởi quyền lực hay danh hiệu, mà bởi mục đích.
• Họ sẽ rời đi nếu không tìm thấy ý nghĩa trong công việc – đây không phải là sự vô trách nhiệm, mà là tư duy tỉnh táo về giá trị bản thân.

“Thiếu trung thành” hay là sự lựa chọn có ý thức?

Gen Z thường bị chỉ trích vì “nhảy việc”, nhưng nghiên cứu của Pew Research Center (2023) cho thấy:

• 77% Gen Z sẽ nghỉ việc nếu không được công nhận giá trị.
• Họ ưu tiên môi trường minh bạch, cơ hội phát triển và sự cân bằng cuộc sống hơn là sự ổn định cứng nhắc.

Góc nhìn tâm lý tổ chức:
Hành vi này phản ánh sự thích nghi với thị trường lao động hiện đại, nơi lòng trung thành không còn là cam kết một chiều, mà phụ thuộc vào sự tương hỗ giữa cá nhân và tổ chức.

“Thiếu chuyên nghiệp” hay chỉ là ranh giới rõ ràng?

Khác với các thế hệ trước (thường chấp nhận làm việc không giới hạn giờ), Gen Z đặt ranh giới rõ ràng giữa công việc và cuộc sống. Điều này đôi khi bị hiểu lầm là thiếu tận tâm, nhưng thực chất lại là bước tiến trong nhận thức về sức khỏe tâm lý.

Emily Guy Birken nhấn mạnh:
“Gen Z không từ chối làm việc chăm chỉ – họ từ chối văn hóa ‘hy sinh sức khỏe vì công việc’. Họ đang định hình lại môi trường lao động theo hướng bền vững hơn.”

Tư duy tài chính: Khác biệt nhưng không thiếu trách nhiệm

Gen Z thường bị gán mác “chi tiêu bốc đồng”, nhưng nghiên cứu của Bank of America (2023) cho thấy:

• 70% Gen Z bắt đầu tiết kiệm hưu trí trước 25 tuổi (sớm hơn Gen X và Millennials).
• Họ tích cực tìm hiểu về đầu tư, tiền mã hóa và tự do tài chính.

Phân tích hành vi:
Việc ưu tiên trải nghiệm không đồng nghĩa với vô trách nhiệm – đó là phản ứng trước một nền kinh tế bất ổn, nơi tích lũy tài sản truyền thống trở nên khó khăn hơn.

Làm thế nào để tối ưu hóa hiệu suất của Gen Z?

Thay vì ép Gen Z tuân theo khuôn mẫu cũ, doanh nghiệp nên:

1. Giao tiếp minh bạch – Gen Z đề cao sự trung thực.
2. Phản hồi thường xuyên – Thay vì đánh giá hàng năm, hãy tạo cơ chế phản hồi liên tục.
3. Trao quyền tự chủ – Họ làm việc hiệu quả nhất khi được tin tưởng.
4. Linh hoạt hóa mô hình làm việc – Đo lường bằng kết quả, không phải thời gian.
5. Hỗ trợ sức khỏe tâm lý – Cung cấp các chính sách chăm sóc tinh thần sẽ tăng gắn kết.

Kết luận: Gen Z không phải “vấn đề” – họ là tấm gương phản chiếu sự thay đổi của thời đại

Như Emily Guy Birken kết luận:
“Gen Z không muốn phá vỡ nơi làm việc – họ muốn xây dựng lại nó phù hợp với thế giới mới.”

Cre: Viện tâm lý Việt-Pháp